Herb Stowarzyszenie Wychowanków Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcącego im. Adama Asnyka w Kaliszu Kaliski "Asnyk" 
najstarszy w Polsce
Cienka żółta linia

      Do 1973 r. za najstarszą szkołę średnią w Polsce uchodziło krakowskie liceum, a od tego roku prymat przejęło Liceum Ogólnokształcące im. Marszałka Stanisława Małachowskiego w Płocku, zwane potocznie "Małachowianką". Za datę jego powstania przyjęto 1180 r. Tymczasem Liceum Ogólnokształcące im. Adama Asnyka w Kaliszu kontynuuje tradycje najstarszej szkoły kaliskiej, powstałej około 1160 r. Która z nich zatem zasługuje na miano najstarszej?

Droga "Małachowianki" do uznanego prymatu

       Przez stulecia, aż do 1958 r., niekwestionowany prym wśród szkół średnich dzierżyło krakowskie liceum, które kontynuuje tradycje założonego przez Akademię Krakowską w 1588 r. Gimnazjum im. św. Anny, noszącego też miano Kolegium Nowodworskiego - od nazwiska fundatora gmachu tej szkoły.

      Rządowy dekret z 11 czerwca 1921 r., opublikowany przez ówczesnego ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego prof. Ponikowskiego zaczynał się od słów: Na mocy aktu rządowego Państwo Polskie objęło w ponowne posiadanie istniejącą w Płocku od przeszło siedmiu stuleci Szkołę Średnią, uznając ją jako państwową i nadając jej miano Gimnazjum Państwowe imienia Marszałka Stanisława Małachowskiego ... Na spotkaniu wychowanków, odbytym w dniu 6 września 1964 r., po raz pierwszy proklamowano, iż ... szkoła ta jest najstarszą z istniejących szkół w Polsce. Przypomina to data 1180 umieszczona na tablicy wmurowanej na zewnątrz, w absydzie gmachu szkoły.

      Gdy wieść dotarła do Krakowa, zakwestionowano natychmiast nobilitację płockiej szkoły, uznając ową proklamację za bezpodstawną uzurpację do miana najstarszej szkoły średniej, podważając przy tym zasadność sięgania do kolegiackich korzeni. Na linii Kraków - Płock rozgorzał długotrwały spór, który trwał aż do 1973 r. Arbitrem dla stron stał się dopiero minister oświaty i wychowania, uznający racje płockiej szkoły. Stało się to podczas zorganizowanego w Warszawie - w dniach od 10 do11 grudnia 1973 r. - spotkania przedstawicieli najstarszych szkół średnich w Polsce z okazji 200-lecia Komisji Edukacji Narodowej. Jego organizatorem było Ministerstwo Oświaty i Wychowania oraz Ogólnopolski Komitet Dwustulecia Ustanowienia Komisji Edukacji Narodowej. Celem spotkania było m.in. nawiązanie kontaktów między szkołami legitymującymi się ponad stuletnią historią. Ministerstwo ustaliło istnienie w Polsce 43 takich szkół. Za najstarsze szkoły średnie uznano według kolejności: Liceum Ogólnokształcące im. Marszałka Stanisława Małachowskiego w Płocku (1180 r.), Liceum Ogólnokształcące w Gdańsku (1227 r.), Liceum Ogólnokształcące im. Kazimierza Jagiellończyka w Sieradzu (1260) r., Liceum Ogólnokształcące im. Marii Magdaleny w Poznaniu (1263 r.), a następnie licea w Pułtusku (pocz. XIII w.), w Chełmnie (1473 r.), w Lublinie (1582 r.), w Krakowie (1588 r.), w Łomży (1609-1616), w Przemyślu (1617), w Rzeszowie (1658), w Drohiczynie (1658 r.), w Łowiczu (1660 r.), w Piotrkowie Trybunalskim (XVII w.). Pozostałe szkoły mają już późniejszą metrykę powstania. W części osiemnastowieczną, nawiązującą do rozpoczęcia działalności Komisji Edukacji Narodowej. Wśród nich jest kaliska szkoła - Liceum Ogólnokształcące im. Adama Asnyka - z datą 1773 r.

      W 1980 r. "Małachowianka" obchodziła swój wielki jubileusz 800-lecia Szkoły Płockiej z udziałem przewodniczącego Rady Państwa oraz ministra Oświaty i Wychowania. Henryk Jabłoński - jako naukowiec - historyk i jako głowa państwa - autorytatywnie opowiedział się za tradycjami "Małachowianki", co znalazło wyraz w okolicznościowym wystąpieniu, nawiązującym do jubileuszu płockiej szkoły. Spowodowało ono definitywne zakończenie trwającego ponad 20 lat sporu pomiędzy Krakowem i Płockiem o pierwszeństwo wśród szkół średnich w Polsce. Tak więc "Małachowianka" po dziś dzień jest uznawana za najstarszą szkołę średnią. Jej dzieje zawarte są w książce (dotychczas szkoła nie ma opracowanej monografii) pt. "Małachowianka". Dzieje najstarszej z istniejących polskich szkół, której drugie, rozszerzone wydanie ukazało się z okazji odbytego w dniach 2-4 czerwca 2000 r. XV. Jubileuszowego Zjazdu Wychowanków. Autor miał okazję w owym Zjeździe uczestniczyć incognito, a także zgłębić dzieje "Małachowianki", co zainspirowało go do popełnienia tego artykułu.

Najstarsza szkoła średnia w Kaliszu

Tablica z dziejami szkoły ufundowana przez kol. Józefa Garlińskiego

 Tablica z dziejami szkoły ufundowana przez 
kol. Józefa Garlińskiego.

      W Kaliszu za najstarszą szkołę średnią i szkołę z wielkimi tradycjami od zawsze uchodziło Liceum Ogólnokształcące im. Adama Asnyka, popularny "Asnyk" z ul. Grodzkiej. Wszystko zaczęło się w 1973 r., w trakcie przygotowań do zwołanego na miesiąc wrzesień tego roku IX. Nadzwyczajnego Zjazdu Wychowanków Gimnazjum i Liceum im. A. Asnyka z okazji dwóch jubileuszy: 150-lecia szkolnego gmachu przy ul. Grodzkiej oraz 50-lecia działalności szkoły pod patronatem jej wielkiego wychowanka - Adama Asnyka. Autor artykułu, będąc członkiem Komitetu Organizacyjnego tego Zjazdu, miał sposobność wystąpienia z inicjatywą nawiązania przez "Asnyka" do dziejów pierwszej szkoły świeckiej (narodowej) w Kaliszu, jaką była Szkoła Wojewódzka Podwydziałowa, erygowana w 1773 r. przez Komisję Edukacji Narodowej w miejsce zlikwidowanego miesiąc wcześniej kolegium jezuickiego. Mówiono wówczas o możliwości nawiązania także do tradycji Kolegium Karnkowskiego (jezuickiego), Kolonii Akademickiej Uniwersytetu Jagiellońskiego, a nawet do tradycji szkoły kolegiackiej. Jednak ostatecznie postanowiono, że na koleżeńskim zjeździe obchodzony będzie kolejny - trzeci jubileusz: 200-lecia powstania szkoły narodowej i tym samym związania z nią dziejów Liceum "Asnyka". Na tę okoliczność przygotowane zostało w pośpiechu wydawnictwo pt. "Materiały dla uczestników Nadzwyczajnego Zjazdu ...", zawierające m.in. zarys historii szkoły oraz krótkie biogramy wielkich jej wychowanków. Zawarty w owych materiałach "Zarys historii najstarszej szkoły kaliskiej", już z nawiązaniem do szkoły kolegiackiej, Kolonii Akademickiej i jezuickiego Kolegium Karnkowskiego, a przede wszystkim do Szkoły Wojewódzkiej Podwydziałowej, opracowany przez historyka Jana Marcinkiewicza - wychowanka i nauczyciela "Asnyka" - stał się pierwszą próbą spisania pełnych dziejów tej szkoły od kolegiackiej począwszy. Zgromadzono wtedy także liczne dokumenty i inne pamiątki związane ze szkołą i jej wychowankami, które wyeksponowano w otwartej z okazji Zjazdu "Izbie Pamiątek Szkoły", która przetrwała do dziś i jest nadal wzbogacana. Jej uroczyste otwarcie ilustruje zdjęcie zamieszczone obok, dotąd nigdzie nie publikowane. Należy dodać, że do tej pory przemilczany został - na skutek braku źródłowej wiedzy - czas i okoliczności narodzin wielkiej historii "Asnyka", najstarszej kaliskiej szkoły średniej. Kolejne zjazdy koleżeńskie asnykowców akcentowały już owe tradycje ale do merytorycznego dorobku Zjazdu z 1973 r. nawiązano dopiero w czasie organizowania Zjazdu w 1988 r. i wówczas to postanowiono o przystąpieniu do opracowania monografii szkoły. Jej realizację przejęło Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, a opracowana została pod redakcją naukową profesora Edwarda Polanowskiego, prezesa tego Towarzystwa. Monografia otrzymała tytuł: "Szkoła Kaliska. Dzieje I Liceum Ogólnokształcącego im. Adama Asnyka w Kaliszu". Wydano ją w 1993 r. z okazji XIII Zjazdu Asnykowców, przy finansowym wsparciu sponsorów, staraniem powstałego w 1990 r. Stowarzyszenia Wychowanków Gimnazjum i Liceum im. Adama Asnyka.

"Asnyk" starszy od "Małachowianki"

      Kaliski "Asnyk" jako kontynuator dziejów najstarszej szkoły w Kaliszu, swymi korzeniami sięga do połowy XII wieku, tj. do czasów pełnienia przez stary Kalisz, a właściwie przez gród na Zawodziu, roli stolicy księstwa kaliskiego, wydzielonego przez Mieszka Starego z dzielnicy senioralnej dla syna Mieszka, zwanego Mieszkowiczem, gdzie zresztą sam również rezydował po utracie tronu senioralnego w Krakowie. On to właśnie wybudował około 1155 r. okazałą kolegiatę pod wezwaniem św. Pawła, przy której ustanowił proboszcza i kilku kanoników. Należy dodać, że owa kolegiata stanowiła wówczas znaczący ośrodek życia kościelnego Polski, a nawet uchodziła za katedrę - matkę kościołów kaliskiej diecezji, o czym wzmiankowano w różnych źródłach pisanych z tego czasu. Znany historyk oświaty A. Karbowiak w swoich "Dziejach wychowania i szkół w Polsce w wiekach średnich", wydanych w 1889 r. w Petersburgu, podaje w oparciu o źródła iż przy kościele św. Pawła była szkoła założona przez Mieszka Starego około 1160 r. ... Gall Anonim i Wincenty Kadłubek w swoich przekazach kronikarskich potwierdzają również istnienie szkół w Polsce już w XII wieku. Wiele jest zresztą innych przyczynków pisanych, potwierdzających doniesienia A. Karbowiaka o najstarszej szkole kaliskiej. Szkoła Mieszka Starego została w XIV wieku przeniesiona do lokowanego w 1233 r. nowego Kalisza i umieszczona była przy nowej kolegiacie pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP, w budynku szkolnym ufundowanym przez arcybiskupa Jarosława ze Skotnik. W czasach Władysława Jagiełły przekształcono ją w Kolonię Akademicką Uniwersytetu Jagiellońskiego, a następnie w Kolegium Arcybiskupie w 1563 r., czego dokonał arcybiskup Jakub Uchański. Tymczasem już we wrześniu 1584 r. otwarto w Kaliszu kolegium jezuickie, którego fundatorem był prymas Stanisław Karnkowski. Działalność tego kolegium przerwała jednak kasata zakonu jezuitów w 1773 r., dokonana przez papieża Klemensa XIV. Kolegium Karnkowskiego przemianowano na Szkołę Wojewódzką Podwydziałową i od tego czasu kaliska szkoła stała się świecką, kontynuując z tym statusem swoją działalność do dni dzisiejszych, ale przechodząc kolejno wiele przekształceń, zanim osiągnęła stabilizację i nazwę.

      Liceum Ogólnokształcące im. Marszałka Stanisława Małachowskiego w Płocku przebyło podobną drogę rozwojową i analogiczne przekształcania, co kaliskie Liceum Ogólnokształcące im. Adama Asnyka. Mają one zatem bardzo podobne dzieje i obydwie kontynuują tradycje najstarszych szkół kolegiackich w swoich miastach. Różni je jedynie czas powstania szkoły kolegiackiej. Szkoła kaliska powstała wcześniej, gdyż około 1160 r., a płocka w 1180, a więc nieco później. Nasuwa się w tym miejscu logiczny i oczywisty wniosek. Skoro płocka "Małachowianka" ze swoim rodowodem sięgającym 1180 r. została uznana za najstarszą szkołę średnią w Polsce i rodowód ten nie jest kwestionowany przez kogokolwiek, to kaliski "Asnyk" ze swoim wcześniejszym rodowodem ma realną szansę przejąć od "Małachowianki" ów prymat. Nastąpi to zapewne zgodnie z procedurą stosowaną przez władze oświatowe, o ile z inicjatywą tą wystąpi kierownictwo "Asnyka", korygując przy tym pierwotną datę początków szkoły, podaną w 1973 r. przez ówczesne jej kierownictwo.

      Nie czekając na zgłoszenie i formalne uznanie przez resort oświaty prymatu kaliskiej szkoły należy już dziś popularyzować ten kaliski fenomen oświatowy, gdyż dla kaliszan, a w szczególności dla wychowanków "Asnyka" jest oczywistym, że najstarsza szkoła kaliska i jej kontynuatorka - Liceum Ogólnokształcące im. Adama Asnyka w Kaliszu - jest najstarszą szkołą średnią w Polsce.

KAZIMIERZ WOJCIECHOWSKI, Kalisia Nowa nr 7-8/2000

Cienka żółta linia